Το έπος του '40 μέσα από τα μάτια των παιδιών (δεύτερο μέρος)

 Ενότητα τρίτη:  Κατοχή - πείνα

Από παιδαγωγική και διδακτική άποψη  η πιο προκλητική και δύσκολη κατά το σχεδιασμό και την υλοποίησή της ενότητα, αλλά ταυτόχρονα και αυτή που είχε τα πιο βαθιά αποτελέσματα αναφορικά με τις σκέψεις και τα συναισθήματα που εκφράσαμε και βιώσαμε τα παιδιά και εγώ. 

Η επιλογή του υλικού έγινε με τα εξής κριτήρια:

1) Να είναι εμφανής η συνέχεια με τις δύο προηγούμενες ενότητες για λόγους  χρονολογικής και νοηματικής σύνδεσης των γεγονότων αλλά, κυρίως για να διευκολυνθεί η κατανόηση των αιτιών των φοβερών δεινών αυτής της περιόδου (για μια εμπεριστατωμένη και συνοπτική αναφορά στις αιτίες του μεγάλου λιμού που έπληξε πολλές περιοχές της χώρας κατά την περίοδο 1941 - 44 και ιδίως το χειμώνα του 1941 - 42 βλ. εδώ, για λεπτομερέστερη μελέτη βλ. σχετική βιβλιογραφία εδώ)

2)  Η παιδική ματιά να είναι κυρίαρχη

3) Η βιωματική προσέγγιση να έχει μια αμεσότητα τέτοια που να επιτρέπει την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη κατανόηση των βιωμένων εμπειριών χωρίς η συναισθηματική φόρτιση να είναι τόσο μεγάλη που να υποδαυλίζει την ιστορική γνώση ή και το αντίθετο 

 Για τη μελέτη της θεματικής αυτής και στη βάση των παραπάνω κριτηρίων, εξακολούθησαν να αποτελούν σημείο αναφοράς τα "Γκρίζα χρόνια" και "Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου" (σε πολύ μικρότερη ωστόσο κλίμακα) ώστε να αξιοποιηθεί στο έπακρο η ήδη επιτευχθείσα ταύτιση με τους ήρωες. 

Ήδη από την προηγούμενη ενότητα είχε γίνει αναφορά στη δυσκολία εξεύρεσης τροφίμων και στην προπαρασκευή για έναν επερχόμενο λιμό. 

Η ενότητα αυτή ανοίγει με τα παρακάτω αποσπάσματα από "Τα  γκρίζα χρόνια":

Παρασκευή, 24 Οκτωβρίου 1941

Σήμερα έχω τα γενέθλιά μου. Είμαι έντεκα ετών. Πέρσι δεν είχαμε ακόμα πόλεμο. Είχαμε πάει στον κινηματογράφο και μετά είχαμε φάει λουκουμάδες στον "Κρίνο". Λουκουμάδες! Παναγίτσα μου! Με μπόλικο μέλι! Αχ! Ας είχα τώρα ένα λουκουμά, μόνο έναν, κι ας ήταν και χωρίς μέλι.

Παρασκευή, 31 Οκτωβρίου 1941

Πεινάω, Θεέ μου! Πόσο πολύ πεινάω! Ας είχα τουλάχιστον ένα χαρουπάκι να μασουλίσω ...

Δευτέρα, 1 Δεκεμβρίου 1941

- Σε τραβάει το στομάχι σου;
- Με τραβάει. Εσένα;
Κάθε πρωί αυτό ρωτάει η μια την άλλη. Τι πείνα είν' αυτή! Το στομάχι μου είναι σαν άδεια σπηλιά!

Σάββατο, 20 Δεκεμβρίου 1941

Τώρα που γράφω είναι οχτώ το βράδυ. Να τι έγινε σήμερα: Όπως το είχε αποφασίσει η Φροσούλα, από την Κυριακή μάς διάβαζε κάθε μέρα ένα φαΐ από τη μαγειρική. Το έχει βαφτίσει "το κύριο γεύμα της ημέρας". Σήμερα είχαμε μακαρόνια ογκρατέν. Η Φροσούλα έβαλε το χοντρό βιβλίο στα γόνατά της κι άρχισε να διαβάζει:

ΜΑΚΑΡΟΝΙΑ ΟΓΚΡΑΤΕΝ

Αφού βράσομεν τα μακαρόνια, ...

Το τελευταίο αυτό απόσπασμα αποτέλεσε την αφορμή για να φτιαχτεί ένα βιβλίο μαγειρικής της κατοχής, όπως αυτό συνάγεται από προφορικές ή γραπτές μαρτυρίες καθώς και από τις συνατγές της πείνας και τις διατροφικές συμβουλές που δημοσιεύονταν στις εφημερίδες της εποχής.  Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκε κυρίως το βιβλίο της Ελένης Νικολαΐδου, Οι συνταγές της πείνας: Η ζωή στην Αθήνα την περίοδο της Κατοχής, Οξυγόνο, 2011. Μια πολύ ενδιαφέρουσα ιστορική μελέτη που χρησιμοποίησε ως πηγές της τις εφημερίδες της εποχής Αθηναϊκά Νέα, Βραδυνή και Καθημερινή. Κριτικές και παρουσιάσεις του βιβλίου μπορείτε να βρείτε εδώ, εδώ, εδώ  κι εδώ. 

Ο "τσελεμεντές" μας  περιλαμβάνει ορεκτικά (που κλείνουν την όρεξη), πίτες, σούπες, κυρίως πιάτα, γλυκά και σνακ (που δεν είναι απλά για τσιμπολόγημα, αλλά συχνά ήταν το μόνο που είχαν για να φάνε). Με τη βοήθεια μητέρων των παιδιών, τις οποίες και ευχαριστούμε θερμά, μετουσιώσαμε αυτό το εδεσματολόγιο από το χαρτί στα πιάτα:





Ορεκτικά που …κλείνουν την όρεξη. Μια πιατέλα ορεκτικά μπορεί να περιλαμβάνει ελιές στις οποίες έχουν βγει τα κουκούτσια και μέσα έχει μπει ψωμί ή ντομάτα μαζί με μαϊντανό, κάπαρη, ραπανάκια, αγγούρι.

Πίτες
μπομπότα (χυλός από καλαμποκάλευρο

"Πασπαλόπιττα"= Πίττα από καλαμποκάλευρο και διάφορα χόρτα (τσουκνίδες, λάπα­τα, αντρέκλες κτλ.). Σ' ένα ταψί. τοποθετούσαν μια στρώση αλεύρι, μια στρώση χόρτα εναλλάξ, ενω στο τέλος πάνω 'στο αλεύρι "πασπάλιζαν" (ράντιζαν) νερό. Φαγητό ιδιαίτερα δημο­φιλές στην κατοχή, διότι δεν απαιτούσε λίπος.

Σούπες

Φασολάδα με λίγες σταγόνες λάδι (ή και καθόλου) με ελάχιστα φασόλια και ό,τι λαχανικό ψιλοκομμένο μπορούμε να βρούμε.

Ντοματόσουπα: «Παίρνετε τις ντοµάτες, αν τις βρείτε, τις λειώνετε, τις βράζετε και µετά ρίχνετε τις ελιές: 5 µε 6 ελιές για κάθε άτοµο της οικογένειας. Να µια νόστιµη σούπα που δεν την είχατε σκεφτεί πριν».

Κυρίως πιάτο

λάχανο µε κάστανα, µελιτζάνες µε πουρέ πατάτας, κολοκύθια γεµιστά µε τραχανά, σπανακοπίλαφο, σέσκουλα πουρέ.

Οι ντομάτες οι γεμιστές τώρα τρώγονται και ωμές, όταν υπάρχουν στην αγορά και για όποιον μπορεί να τις αγοράσει. Για τη γέμιση μη σκεφτείτε ούτε κιμά ούτε ρύζι, προϊόντα δυσεύρετα στην κατοχή. Εδώ, στα κατοχικά γεμιστά θα μπει κάπαρη, ελιές, ψιλοκομμένη πιπεριά, λίγο αγγουράκι, μαϊντανός και ό,τι άλλο υπάρχει στην κουζίνα. Αυτά τα υλικά θα «δέσουν» με την ψίχα από την ντομάτα γιατί για αυγά για να γίνει μαγιονέζα, ούτε λόγος.


Τα γλυκά
Κυδωνόπαστο, µαρµελάδα πορτοκάλι χωρίς ζάχαρη, τσάι πορτοκαλιού. 
 Μπομπότα γλυκό: Βράζουμε για πολύ ώρα λίγες σταφίδες. Κρατάμε το ζουμί. Ζυμώνουμε καλαμποκάλευρο με νερό και προσθέτουμε τις βρασμένες σταφίδες. Ψήνουμε. Μόλις βγει από το φούρνο περιχύνουμε το σταφιδόζουμο.
Παστέλι από σουσάμι

Γλύκισμα από ξερά σύκα: 1 κιλό ξερά σύκα, βρασμένα και περασμένα από τη μηχανή του πουρέ

1 μεγάλη χούφτα αλεύρι

1 ποτηράκι κονιάκ

1/2 κ.γλ. σόδα διαλυμένη σε χυμό 1 λεμονιού

1 αυγό

λίγο ελαιόλαδο για το ταψί

Ανακατεύετε όλα τα υλικά πολύ καλά και μεταφέρετε τη μάζα σε ταψί. Ψήνετε σε μέτριο φούρνο.

Χαρούπια

Το χαρούπι ήταν μία από τις τροφές που έσωσαν πολύ κόσμο την περίοδο της κατοχής. Μοιάζουν με φασόλια και μαζεύονται από δέντρα που δεν χρειάζονται ιδιαίτερη φροντίδα. Χαρουπιές υπάρχουν σε αρκετά μέρη της Ελλάδας. Ο καρπός μπορεί να τριφτεί και να γίνει σκόνη που στη συνέχεια μπορεί να χρησιμοποιηθεί όπως χρησιμοποιείται το κακάο. Το χαρούπι είναι πολύ θρεπτικό, υγιεινό και έχει ευχάριστη γεύση. Χάρις στο χαρούπι, οι Chocoholics δεν χρειάζεται να ανησυχούν σε περίπτωση που δεν μπορούμε να εισάγουμε κακάο από τη Νότια Αμερική. Υπάρχει και η Χαρουπολάτα που είναι νοστιμότατη και πολύ υγιεινή. Τώρα μπορείς να τη βρεις μόνο σε καταστήματα υγιεινής διατροφής, αλλά σε περίπτωση που ζορίσουν σε μεγάλο βαθμό τα πράγματα, είναι πολύ πιθανό να αντικαταστήσουν τις διάφορες αγαπημένες μας κακαοσοκολάτες.

Σνακ
Φουντούκια, καρύδια, σταφίδες, ξερά σύκα

Τα παιδιά είδαν, μύρισαν, γεύτηκαν άλλοτε με ευχαρίστηση και άλλοτε με μια ξινίλα στα μούτρα κι ένα σφίξιμο στο στομάχι στην ιδέα και μόνο ότι μπορεί για μήνες ή και για χρόνια να μην είχαν άλλες διατροφικές επιλογές, πολύ δε περισσότερο στην ιδέα ότι μπορεί να μην είχαν ούτε καν αυτές ή κι αν είχαν θα ήταν ένα ή δύο το πολύ απ' αυτές και μάλιστα σε πολύ μικρές ποσότητες και σε πολύ κακή ποιότητα:

"Ο Άρης αγόρασε από τη μαύρη αγορά, στον Ασύρματο, μια οκά κουκιά. Είναι σκουληκιασμένα, αλλά δεν πειράζει, θα τα καθαρίσουμε." (Τα γκρίζα χρόνια, σ. 98)

Ένα πολύ καλό αφιέρωμα στη διατροφή της κατοχής και τις συνταγές της πείνας  βλ. εδώ.

Τη βιωματική εμπειρία της κατοχικής μαγειρικής διαδέχτηκαν ένας πίνακας, μια σειρά από φωτογραφίες της Βούλας Παπαϊωάννου (για τη Βούλα Παπαϊωάννου και τη φωτογραφία ως πράξη καταγγελίας και αντίστασης βλ. εδώ και εδώ), καθώς και τρία πολύ ξεχωριστά κείμενα. Μεγάλο ενδιαφέρον έδειξαν τα παιδιά για τα συσσίτια (τι σημαίνει η λέξη, πού και πώς γίνονταν, ποιοι τα οργάνωναν):

Θεόδωρος Παπαχααλάμπους, Πείνα, Λάδι σε μουσαμά

Θεόδωρος Παπαχαραλάμπους, Πείνα, Λάδι σε μουσαμά

  Κείμενο 1

«Κοίταξα τα παιδιά ... Πώς να τους χαλάσει κανένας το χατίρι;

Μοιάζανε ολόιδια με μικρούς ζωντανούς σκελετούς: το πετσί

στο κορμάκι τους ήταν τόσο τραβηγμένο, που έλεγες πως θα

σκιστεί μόλις κουνηθούνε. Έλεγες πως τα κόκαλα θα βγούνε

μέσα από το ξεραμένο δέρμα τους! Τους μετρούσες τα πλευρά. 

Λιλίκα Νάκου, Η κόλαση των παιδιών, Εστία, Αθήνα 1999, σ. 128.

   Κείμενο 2

Προς κ. Λεωνίδα Παρασκευόπουλο

25/5/42

Σας ευχαριστώ πολύ που αγωνίζεσθε τόσο πολύ για μένα και για όλα τα παιδιά της πόλεώς  μας.

Και τώρα πρέπει να σας γράψω τi με έκανε να σας στείλω επιστολή.

Ξέρετε ότι του φούρνου το ψωμί είναι μια φετίτσα. Παίρνουμε 150 δράμια. Τα 50 δρ. παίρνει ο μπαμπάς μου, τα άλλα 50 δρ. είναι δικά μου και το τρώω το βράδυ. Μένει το τελευταίο κομμάτι της μαμάς μου. Τρώει λίγο ψωμί το μεσημέρι και αφήνει και λίγο ψωμί για μένα. Από την αγάπη της προς εμένα, κατήντησε να μην μπορεί να μιλήσει. Τις πιο πολλές φορές μένει και νηστική. Έχει εξαντληθεί πια. Δεν μπορεί να περπατήσει, ούτε και να μιλήσει δυνατά. Οι φλέβες του αίματός της φαίνονται καθαρές. Όταν πιάνω το χέρι της τρομάζω. Την πέτσα της μπορεί να την πιάσει κανείς εύκολα και μπορεί  να καταλάβει κανείς ότι κρέας δεν έχει καθόλου. Γι’ αυτό θα σας παρακαλέσω, αν θέλετε να με κάνετε να χαρώ πολύ, βάλτε και τη μαμά μου στο χριστιανικό τραπέζι μας. Δεν έχω τίποτ’ άλλο να σας πω.

Σας χαιρετώ με σεβασμό,

ο Δημητρίου Κωνσταντίνος

Ντίνος Χριστιανόπουλος, Θεσσαλονίκην, ου μ’  εθέσπισεν, Ιανός, Θεσσαλονίκη

1999, σς . 73 - 74.

 Κείμενο 3

Τα παιδιά έψαχναν στους σκουπιδοτενεκέδες για αποφάγια ή περίμεναν κοντά στις εισόδους υπηρεσίας των μεγάλων ξενοδοχείων. Άλλοι μαζεύονταν γύρω από τις πόρτες των εστιατορίων. Μερικοί Γερμανοί αξιωματικοί βασάνιζαν τα πιτσιρίκια πετώντας τους αποφάγια και παρακολουθώντας τα να τσακώνονται μεταξύ τους.

Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ. Η εμπειρία της Κατοχής, Αλεξάνδρεια,

Αθήνα 1994,

Η ενότητα κλείνει με ένα απόσπασμα από "Τα γκρίζα χρόνια" και ένα από το "Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου":

Πέμπτη, 25 Δεκεμβρίου 1941

Χριστούγεννα! Τα χειρότερα Χριστούγεννα της ζωής μου!

Από τον Άγιο Διονύσιο μάς έστειλαν στο ζαχαροπλαστείο του Φλόκα, στην οδό Πανεπιστημίου, να φάμε. Ήμασταν πολλά παιδιά. Κατεβήκαμε στο υπόγειο. Εκεί, είχαν μεγάλα τραπέζια. Μας έδωσαν σούπα με μακαρονάκι κοφτό κι από ένα μεγάλο κεφτέ. Το φαΐ ήταν πολύ ωραίο, μα εγώ με δυσκολία έτρωγα. Ήθελα να κλάψω. Δε μ' αρέσει να τρώω σε συσσίτιο. Θέλω να τρώω στο σπίτι. Στο υπόγειο ήταν σκοτεινά, και κανένα παιδί δε μιλούσε. Άκουγες μόνο τα κουτάλια να χτυπάνε στα πιάτα. Δε θέλω να τρώω σε συσσίτιο."

Από το  "Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου" επιλέχθηκε το παρακάτω απόσπασμα:

"Ο Γιάννης ήρθε το απόγευμα όπως το είχε παραγγείλει στη μαμά, και τον βρήκε.
- Έρχεσαι, του λέει με ύφος συνωμοτικό, να γράφουμε στους τοίχους με μπογιά;
- Να γράφουμε στους τοίχους! απόρησε ο Πέτρος με το αναπάντεχο.
- Ναι. Δηλαδή, για την ώρα, εγώ θα γράφω κι εσύ θα κρατάς τσίλιες. [...]
- Και τι θα γράψεις με την μπογιά; δεν έλεγε να καταλάβει ο Πέτρος
- Θα γράφουμε συνθήματα! "ΠΕΙΝΑΜΕ, ΘΕΛΟΥΜΕ ΣΥΣΣΙΤΙΟ", είπε ο Γιάννης κι ύστερα συμπλήρωσε: Θα δεις, Πετράκη, δε θα πεθάνουμε από την πείνα.